27 stycznia 1945 r. obóz Auschwitz-Birkenau został wyzwolony przez żołnierzy sowieckiej 60. Armii 1. Frontu Ukraińskiego. Dla uczczenia pamięci żydowskich ofiar zamordowanych w czasie II wojny światowej przez niemieckich nazistów, w listopadzie 2005 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło uchwałę o ustanowieniu Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Jest on obchodzony w rocznicę wyzwolenia obozu Auschwitz-Birkenau.
W przeciwieństwie do chaosu, który cechował ewakuację i likwidację niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych w ostatnich tygodniach istnienia Trzeciej Rzeszy, ewakuacja i likwidacja KL Auschwitz-Birkenau była w ogólnym zarysie akcją przeprowadzoną zgodnie z ustalonymi z góry planami przez stosunkowo sprawnie działający jeszcze aparat SS. W wyniku tej akcji władze nazistowskie zdołały ewakuować i wykorzystać dla potrzeb niemieckiej gospodarki wojennej około 100 000 więźniów jako niewolniczą siłę roboczą oraz sporą ilość nagromadzonego w obozie mienia.
Nadzieja na odzyskanie wolności, jaką żyli pozostawieni przez SS w obozie więźniowie, stała się rzeczywistością 27 stycznia 1945 roku. W dniu tym wkroczyli do Oświęcimia żołnierze Armii Czerwonej. Przed południem żołnierze 60. Armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego pojawili się we wschodnim rejonie Oświęcimia, na terenie podobozu Monowitz. Obóz macierzysty Auschwitz I oraz obóz Auschwitz II-Birkenau wyzwolili około godz. 15, przy czym przy pierwszym z nich napotkali opór cofających się oddziałów niemieckich. Więźniowie witali żołnierzy sowieckich jak autentycznych wyzwolicieli, ci zaś przekraczali bramy obozowe w pełni świadomi historycznej doniosłości wypełnionego zadania. Paradoks tkwił wszakże w tym, że żołnierze będący formalnie przedstawicielami totalitaryzmu stalinowskiego przynieśli wolność więźniom totalitaryzmu hitlerowskiego. W obozie macierzystym, Birkenau i Monowitz doczekało wyzwolenia około 7000 więźniów.
Więcej: Lekcja internetowa poświęcona ewakuacji i wyzwoleniu obozu Auschwitz